Thứ Hai 06:13 01/09/2014 - Hồ Quang Lợi, Báo Hà Nội mới
Trong
y học không có bệnh vô cảm. Đó là căn bệnh của cách hành xử, căn bệnh của lối
sống. Lời dạy của cha ông ta "Thương người như thể thương thân" từ
lâu đã trở thành đạo lý của người Việt Nam. Tính nhân văn, lòng nhân ái phải là
ngọn lửa sưởi ấm, là ánh sáng trong cuộc đời mỗi con người, mỗi gia đình cũng
như toàn xã hội. Thế nhưng ngày nay, bên cạnh nhiều nét đẹp vẫn luôn hiện hữu
trong cuộc sống của chúng ta với những con người luôn biết cống hiến, đồng cảm,
chia sẻ, cưu mang, giúp đỡ người khác, thì cũng có không ít kẻ sống ích kỷ, vô
trách nhiệm, vô cảm, vô đạo đức.
Vô
cảm chính là sự trơ lì cảm xúc, dửng dưng, thờ ơ, "máu lạnh" với
những hiện tượng đời sống xung quanh, chỉ quan tâm đến quyền lợi của bản thân.
Ra đường gặp cái đẹp không mảy may rung động; gặp cái tốt không ủng hộ; thấy
cái xấu, cái ác không dám lên án, không dám chống lại... Trước đây, vô cảm chỉ
là những hiện tượng đơn lẻ, nhưng bây giờ đang có chiều hướng lây lan, nếu
không có những biện pháp ngăn chặn thì có thể trở thành một căn bệnh có tính xã
hội. Trong cơn lốc toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, cùng với việc tiếp thu
những tinh hoa của văn minh nhân loại thì lối sống hưởng thụ và mặt trái của
nền kinh tế thị trường đang tác động mạnh đến tâm lý xã hội, dần dần hình thành
lối sống thực dụng trong một bộ phận người Việt Nam.
Người
ta có thể thản nhiên đứng nhìn cảnh một kẻ mạnh ăn hiếp kẻ yếu; một vụ nữ sinh
lột áo, giật tóc, đánh hội đồng; một vụ làm nhục người khác… như xem một màn
kịch, lấy điện thoại ra quay rồi tung lên mạng. Người ta coi như không nhìn
thấy kẻ gian móc túi trên xe buýt mặc dù việc đó xảy ra sờ sờ trước mắt. Từ
những chuyện tranh cãi hay xô xát lặt vặt nhưng không ai lên tiếng can ngăn và
thế là dẫn tới án mạng.
Tại
sao người ta không can thiệp? Bởi người ta vô cảm trước nỗi đau của đồng loại.
Bởi người ta sợ liên lụy, mang vạ vào thân.
Một
bệnh nhân, hay nạn nhân được đưa tới bệnh viện, cho dù đang trong tình trạng
thập tử nhất sinh, nhưng không được cứu chữa ngay vì còn chờ người nhà đến làm
các thủ tục cần thiết, trong đó có cả thủ tục "đầu tiên", đến khi
xong mọi thủ tục thì đâu còn người nữa để mà cứu chữa. Một vụ tai nạn trên
đường vắng, nạn nhân nằm trên vũng máu, xe gây ra tai nạn đã bỏ chạy mất tăm,
còn bao nhiêu xe khác vẫn vun vút lao qua vì "quá bận", "quá
vội"…
Hằng
ngày, trên các mặt báo hoặc trên các phương tiện thông tin đại chúng khác,
người ta thấy tràn ngập các vụ việc thuộc loại " cướp, giết, hiếp"
hay "tiền, tình, tù tội", nhiều vụ kinh hoàng, sởn gai ốc. Báo chí có
tác dụng cảnh báo, nhưng đọc mãi thành quen, rồi chai sạn, thờ ơ trước những
chuyện tày trời như thế. Không ít vụ việc phơi bày sự vô cảm đến tàn nhẫn của
những người chứng kiến.
Thái
độ ứng xử trước nỗi đau, tai họa của người khác là phản ứng tự nhiên mang tính
người, là thước đo đạo đức, là sự sát hạch đạo đức xã hội một cách nghiêm khắc
nhất. Trước nỗi đau, tai họa và bất công mà người khác phải chịu đựng, nhưng ai
đó không phản ứng được tức là đã bị tê liệt về tinh thần xã hội. Đó là sự suy
đồi về lối sống, suy thoái về đạo đức.
Như
vậy, trên bình diện xã hội, bệnh vô cảm đã phản ánh sự suy giảm nền tảng đạo
đức và tinh thần của xã hội. Khi sự gắn kết giữa người với người trong xã hội
bị rạn nứt, thậm chí bị đứt gãy thì nó làm cho con người không dám tin vào điều
thiện, không dám đứng lên chiến đấu chống cái xấu và cái ác. Vô cảm triệt tiêu
tính tự phản ứng như một lẽ tự nhiên trước những tiêu cực, bất công, ngang
trái.
Khi
căn bệnh này không được ngăn chặn thì xã hội sẽ không tránh khỏi bị sụt lở nền
tảng đạo đức và tinh thần, gây hoang mang, làm nảy nở cái xấu, cái ác. Trong
những hoàn cảnh nhất định, cái thiện và cái tốt sẽ bị cái xấu, cái ác tấn công,
xâm hại; lẽ phải bị triệt tiêu, công lý bị đẩy lùi.
Không chỉ người dân mà tầng lớp cán bộ - những "công bộc của dân" cũng mắc phải bệnh này. Trong hệ thống công quyền, nó thể hiện ở sự thờ ơ, ở các chiêu "đánh võng", gây khó khăn, gây cản trở, thấy việc cần phải làm nhưng không làm hoặc đặt ra những đòi hỏi trái khoáy, cố tình kéo dài để vụ lợi... khiến người dân, doanh nghiệp, các tổ chức xã hội khi đến hệ thống công quyền đều không hài lòng, thậm chí bất bình. Không thiếu những "công bộc" buộc dân phải đến trình bày lần này lượt khác, tìm cách vòi vĩnh rồi mới giải quyết. Thậm chí, có những người đang tâm ăn chặn của thương binh, gia đình chính sách, người tàn tật, hộ nghèo. Dư luận gần đây nóng lên sự vô cảm, tắc trách của nhân viên y tế dẫn đến những cái chết oan uổng của người dân. Muốn chữa bệnh thì phải trả tiền trước, có chút lót tay thì tiêm đỡ đau hơn, thay băng nhẹ nhàng hơn... Những vụ bảo mẫu ngược đãi, hành hạ trẻ thơ tại một số cơ sở nuôi dạy trẻ và bao nhiêu chuyện đau lòng khác trong ngành giáo dục, những tiêu cực trong ngành y tế, những vụ oan sai nghiêm trọng trong ngành tư pháp cho thấy bệnh vô cảm đang diễn ra cả trong những lĩnh vực cứu người, dạy người, bảo vệ công lý.
Không chỉ người dân mà tầng lớp cán bộ - những "công bộc của dân" cũng mắc phải bệnh này. Trong hệ thống công quyền, nó thể hiện ở sự thờ ơ, ở các chiêu "đánh võng", gây khó khăn, gây cản trở, thấy việc cần phải làm nhưng không làm hoặc đặt ra những đòi hỏi trái khoáy, cố tình kéo dài để vụ lợi... khiến người dân, doanh nghiệp, các tổ chức xã hội khi đến hệ thống công quyền đều không hài lòng, thậm chí bất bình. Không thiếu những "công bộc" buộc dân phải đến trình bày lần này lượt khác, tìm cách vòi vĩnh rồi mới giải quyết. Thậm chí, có những người đang tâm ăn chặn của thương binh, gia đình chính sách, người tàn tật, hộ nghèo. Dư luận gần đây nóng lên sự vô cảm, tắc trách của nhân viên y tế dẫn đến những cái chết oan uổng của người dân. Muốn chữa bệnh thì phải trả tiền trước, có chút lót tay thì tiêm đỡ đau hơn, thay băng nhẹ nhàng hơn... Những vụ bảo mẫu ngược đãi, hành hạ trẻ thơ tại một số cơ sở nuôi dạy trẻ và bao nhiêu chuyện đau lòng khác trong ngành giáo dục, những tiêu cực trong ngành y tế, những vụ oan sai nghiêm trọng trong ngành tư pháp cho thấy bệnh vô cảm đang diễn ra cả trong những lĩnh vực cứu người, dạy người, bảo vệ công lý.
Như
vậy, những hành vi vô cảm không chỉ đơn thuần làm hủy hoại nhân cách con người
mà còn làm xói mòn nền tảng đạo đức, làm rối loạn trật tự xã hội và xa hơn nữa
là kìm hãm sự phát triển của đất nước. Không khó nhận ra bệnh vô cảm, nhưng làm
sao để chữa được bệnh thì không hề đơn giản. Sự mất lòng tin trong xã hội, sự
ích kỷ, tính thực dụng trong lối sống của một bộ phận xã hội làm cho bệnh thêm
nặng.
Để
chữa trị căn bệnh "ung thư tâm hồn" này, cần phải kết hợp đồng bộ
nhiều giải pháp. Trước hết phải tạo cho xã hội một sức đề kháng. Đó chính là
việc xây dựng và không ngừng nhân lên những yếu tố tích cực trong xã hội. Một
môi trường xã hội tốt, lành mạnh sẽ tạo được sức đề kháng cao với căn bệnh này.
Ngược lại, trong một môi trường xã hội xấu, nơi mà tiêu cực lấn át tích cực thì
bệnh vô cảm sẽ lây lan. Phải bền bỉ xây dựng văn hóa ứng xử, tạo đời sống tinh
thần phong phú, mà ở đó các giá trị tinh thần, đạo đức của xã hội được xác lập
rõ ràng, thể hiện mạnh mẽ, để ai làm những điều xấu cũng phải sợ, cũng phải
ngại. Nếu cái tốt, cái thiện ở thế thượng phong, nếu ở đâu người tốt cũng biết
đoàn kết, hợp lực tạo nên sức mạnh thì ở đó chắc chắn cái xấu, cái ác sẽ từng
bước bị đẩy lùi, sự vô cảm sẽ mất dần đi.
Tất
cả chúng ta đều phải day dứt trước câu hỏi: Bây giờ đời sống của người Việt Nam
mình khấm khá hơn trước rất nhiều nhưng tại sao bệnh vô cảm lại nặng hơn? Như
thế càng thấy rõ, không phải cứ nghèo là vô cảm, không phải cứ túng là làm
liều. Thuốc chữa bệnh vô cảm nằm ở sự truyền phổ sâu sắc những giá trị truyền
thống của dân tộc, thẩm thấu vào trong đời sống xã hội. Xã hội càng hiện đại
thì những giá trị đó lại càng cần nhân rộng, không được để cho những làn sóng
lai tạp, xô bồ che lấp, lấn át những giá trị truyền thống. Khi bệnh vô cảm
trong xã hội càng lây lan thì sự gắn kết, tình người càng bị mai một. Xã hội
cần có ngọn lửa nhân ái lan tỏa, những người hoạn nạn càng cần ngọn lửa nhân ái
sưởi ấm họ. Đó chính là tiêu chí của một xã hội văn minh, một xã hội có đạo
đức. Cuộc chiến chống bệnh vô cảm cần được triển khai trong từng gia đình,
trước hết là giáo dục con cháu bằng các hành vi ứng xử mẫu mực của ông bà, cha
mẹ, người lớn tuổi. Tôi đã từng được chứng kiến một việc đáng buồn: Hôm đó,
chúng tôi đang đi trên đường phố thì thấy một cụ già gầy guộc, quần áo cáu bẩn,
ngồi bên vỉa hè chìa tay xin ăn. Một cháu bé chừng 8 tuổi đi cùng với bố mẹ liền
đưa cho cụ già gói bánh cháu đang cầm trên tay. Cụ già nói, giọng thều thào:
Cảm ơn cháu. Lập tức, người mẹ sẵng giọng nói với cháu bé: "Ăn mày giả vờ
đấy con ạ". Cháu bé ngơ ngác không hiểu mình đã làm sai điều gì.
Mặc
dù xây dựng nền tảng đạo đức xã hội luôn là điều cốt yếu, nhưng cũng cần có
những quy định pháp lý để chống bệnh vô cảm. Nếu thấy bệnh nhân nguy kịch mà
nhân viên y tế từ chối việc cứu chữa thì dù với bất cứ lý do gì cũng phải bị xử
lý nghiêm minh; nếu gặp người bị nạn trên đường mà không cứu giúp thì sẽ bị
truy cứu với những chế tài riêng. Trách nhiệm công vụ thể hiện đạo đức công vụ,
đạo đức xã hội. Đối với hệ thống công quyền, để trị bệnh vô cảm, cần cải cách
hành chính một cách mạnh mẽ hơn, đưa ra những quy định khoa học, cụ thể, rõ
ràng về trách nhiệm của từng người trong guồng máy công vụ để nếu một người
không làm đúng chức trách của mình thì lập tức bị bật ra khỏi hệ thống. Nếu một
nền hành chính được thực thi một cách khoa học thì dần dần sẽ tạo ra một thói
quen, buộc những ai ở trong guồng máy cũng phải làm hết chức phận của mình.
Bên
cạnh việc xây dựng một nền hành chính khoa học để quản trị tốt thì cần tăng
cường giáo dục để cho những "công bộc" - những người ăn lương của Nhà
nước bằng tiền đóng thuế của dân - phải cảm thấy mình có trách nhiệm đạo đức
trong việc phục vụ dân; trước những đòi hỏi, những bức bách, thậm chí những bất
hạnh của người dân thì không thể quay mặt làm ngơ. Và cần tăng cường thanh tra
công vụ thường xuyên, bất chợt, đột xuất dưới nhiều hình thức khác nhau để bắt
bệnh thật chính xác, kịp thời, từ đó sẽ thưởng phạt nghiêm minh.
Không
gì có thể thay thế việc khơi dậy lòng nhân ái và dũng khí trong mỗi con người,
tinh thần trách nhiệm và dũng khí của các cơ quan chức năng trước những ngang
trái và bất công.
Cần
xây dựng một xã hội đồng cảm và chia sẻ. Các hoạt động nhân đạo, từ thiện được
triển khai rộng khắp ở các cấp là đang hướng tới một xã hội như vậy.
Một
xã hội vô cảm sẽ là một "xã hội chết" - cái chết trước hết từ trong
tâm hồn.