Hoàng
Tụy - Nguồn Tạp chí Tia Sáng
Trong
cuộc gặp mặt hồi tháng trước của Tổng Bí thư với Liên hiệp các hội KH&KT
Việt Nam đã có nhiều trí thức bày tỏ những ưu tư, trăn trở trước hiện tình đất
nước đang trải qua những giờ phút nghiêm trọng như cách đây ba mươi năm. Vì
không có cơ hội tham gia buổi gặp mặt, tôi xin góp câu chuyện sau để
hưởng ứng cuộc trao đổi ý kiến đáng nhớ đó.
Chúng
ta đều biết, trong quá trình hoạt động cách mạng, Đảng đã giành được những
thắng lợi vẻ vang, đồng thời cũng đã có lúc phạm sai lầm lớn. Đặc biệt, những
sai lầm trong khoảng mười năm sau thống nhất đất nước đã khiến lòng tin của dân
đối với Đảng sa sút trầm trọng.
Nhưng
ngay cả trong thời kỳ khủng hoảng ấy tôi vẫn giữ được niềm tin. Đó là nhờ
giữa lúc bế tắc đó, tôi đã được may mắn nhìn thấy ở các lãnh tụ Đảng một tinh
thần thật sự cầu thị, bình tĩnh tiếp thu ngay cả những ý kiến mà thoạt nghe
tưởng như rất khó chấp nhận.
Số là khoảng tháng 5-6 năm 1979, tôi cùng với 4 anh em trí thức khác được Tổng Bí thư (TBT) Lê Duẩn mời xuống Đồ Sơn gặp để trao đổi ý kiến về tình hình kinh tế xã hội. Kế hoạch trù định làm việc trong 2 tuần nhưng nửa chừng phải dừng lại để về Hà Nội vì có tin Phó Chủ tịch Nguyễn Lương Bằng vừa mất.
Số là khoảng tháng 5-6 năm 1979, tôi cùng với 4 anh em trí thức khác được Tổng Bí thư (TBT) Lê Duẩn mời xuống Đồ Sơn gặp để trao đổi ý kiến về tình hình kinh tế xã hội. Kế hoạch trù định làm việc trong 2 tuần nhưng nửa chừng phải dừng lại để về Hà Nội vì có tin Phó Chủ tịch Nguyễn Lương Bằng vừa mất.
“Cuối kỳ họp
đầu tiên Quốc Hội khoá XIII nhiều vị lãnh đạo sau khi được bầu vào các chức vụ
cao nhất đã long trọng hứa sẽ lắng nghe ý kiến, nguyện vọng người
dân. Lời hứa đó nên được coi như lời thề, vì lịch sử cho thấy thời nào mà
lãnh đạo biết gần dân, nghe dân, thì dù đất nước khó khăn đến mấy dân cũng không
mất niềm tin. Mà còn niềm tin thì còn tất cả, khó khăn sẽ được khắc phục, đất
nước sẽ vững bước đi lên”.
Trong
mấy ngày đó chúng tôi đã có điều kiện góp ý trực tiếp và thẳng thắn với TBT.
Phát biểu đầu tiên tôi nêu thắc mắc: cùng với nhiều anh em khoa học, tôi đã cố
gắng tìm hiểu nhưng vẫn chưa hiểu lý luận làm chủ tập thể là thế nào. Sau
khi được TBT giải thích kỹ càng, tôi thưa lại: tất cả sự giải thích ấy tôi đã
được nghe trong nhiều cuộc thảo luận chính trị, song tôi vẫn băn khoăn một điều
cơ bản: ta nói làm chủ tập thể là hình thức dân chủ cao hơn dân chủ xã hội chủ
nghĩa, trong lúc đó ngay dân chủ tư sản ta cũng chưa đạt được. Và để dẫn chứng
tôi nêu ra nhiều việc và đọc lên cho TBT nghe mấy câu truyền miệng mà hồi đó
khá phổ biến ở vỉa hè Hà Nội: năng làm thì đói, biết nói thì no, biết bò thì
sướng, càng bướng càng khổ. Hồi ấy lý luận làm chủ tập thể được coi là cơ sở lý
luận và điểm mấu chốt trong đường lối xây dựng chủ nghĩa xã hội, một sáng tạo
lớn của Đảng, cho nên tôi hiểu rằng tôi đã chạm một điểm nóng, cực nóng, chưa
biết rồi sẽ gặp phản ứng gì.
Hôm
sau, TBT nêu câu hỏi: làm thế nào chống tiêu cực (hồi ấy tiêu cực là từ dành để
nói tham nhũng). Tôi đáp: với cách quản lý kinh tế như ta, không thể chống tiêu
cực được. Bởi công chức cán bộ lương quá thấp, không sống nổi thì họ phải
xoay xở mọi cách để sống và khi xoay xở tất nhiên không tránh tiêu cực. Bắt đầu
là tầng lớp cán bộ công chức cấp thấp nhất, rồi leo dần lên cấp cao hơn vì kinh
tế càng khó khăn thì cấp cao hơn cũng dần dần không sống nổi bằng lương. Cứ thế
tiêu cực sẽ đi từ cấp thấp nhất lên cấp cao dần. Có thể lúc bấy giờ tiêu cực
chỉ mới lên tới cấp trung gian - cái cấp mà, như người dân mô tả, “trung ít
gian nhiều” - nhưng nguy hiểm là một khi tiêu cực đã bắt đầu có chút lý do dựa
vào cuộc sống để được dung thứ, thì nó sẽ phát triển không biên giới, và lây
dần sang cả những cán bộ công chức mà hành vi tiêu cực hoàn toàn không thể biện
minh bằng lý do cuộc sống. Không ai có thể cưỡng lại cái quy luật đó, cũng
không ai dám chắc với cơ chế này tiêu cực sẽ dừng lại ở cấp nào. Nói cách khác,
tiêu cực, tham nhũng gắn liền với cách quản lý, nó là một khuyết tật hệ thống
của cơ chế quản lý. Vậy vấn đề là phải thay đổi cơ chế quản lý thì mới chống
được tiêu cực, mới chống được tham nhũng.
Một
hôm khác TBT nêu băn khoăn: ta có nhiều đơn vị tiên tiến: Duyên Hải, Đại Phong,
rồi Vũ Thắng, v.v… tại sao không nhân lên nổi? Tại sao phong trào thi đua cứ đi
xuống dần, cứ nhạt dần? Tôi thưa lại: lấy ví dụ hợp tác xã Vũ Thắng là đơn vị
tiên tiến trong nông nghiệp, hằng năm được Nhà nước cấp không 1000 tấn than,
lại còn bao nhiêu ưu ái khác về cán bộ, v.v…, nếu nhân lên thì cả nước lấy đâu
ra đủ than, đủ cán bộ tốt, v.v... cấp cho mọi hợp tác xã? Theo tôi, cách quản
lý kinh tế như vậy chỉ có Trung Quốc và ta làm, mà cả hai đều thất bại. Còn về
thi đua thì phải thấy rằng ở Liên Xô phong trào stakhanovit có thể thành công
vì đó là thi đua giữa công nhân nhà máy, ở đó năng suất lao động từng người có
thế đánh giá bằng những số liệu khách quan. Nếu áp dụng cho các ngành khác, ví
dụ giáo dục, thì làm gì có những số liệu khách quan như thế, cho nên thi đua
sớm muộn sẽ dẫn đến báo cáo thành tích giả tạo (chẳng hạn, nếu lấy tiêu chí thi
đua là ít học sinh bị đúp lớp thì chắc chắn mau chóng sẽ không còn học sinh bị
đúp nhưng không vì thế mà chất lượng giáo dục tăng lên, trái lại). Cho nên ở
Liên Xô ngay từ 1935 đã có chỉ thị của Hội đồng Bộ trưởng bãi bỏ thi đua trong
giáo dục. Tại sao ta không rút kinh nghiệm việc ấy mà cứ máy móc áp dụng thi
đua trong mọi ngành? Trong kháng chiến khi tinh thần yêu nước, hy sinh chịu
đựng rất cao, hơn nữa thành tích thi đua không gắn liền với quyền lợi vật chất
thiết thực thì thi đua ít bị méo mó, còn ngày nay, khi lợi ích vật chất ngày
càng lấn át lợi ích tinh thần, thì thi đua trong nhiều ngành rất dễ trở thành
không lành mạnh. Vì vậy tôi đề nghị nên xem lại việc mở rộng máy móc thi đua
trong mọi ngành, đặc biệt trong giáo dục.
Ngoài
ra dĩ nhiên chúng tôi còn góp nhiều ý kiến khác, xung quanh việc coi trọng lợi
ích vật chất, mở rộng quyền tự chủ của các xí nghiệp, bãi bỏ ngăn sông cấm chợ,
v.v… Thậm chí khi bàn về chính sách nông nghiệp có người đã không ngần ngại chỉ
rõ: chính sách của Đảng đã bần cùng hóa nông dân. Tóm lại, thật sự đã có không
khí nói thẳng nói thật trong mấy ngày đó.
Điều
bất ngờ với chúng tôi là trước những ý kiến gai góc mà trước đó lãnh đạo chưa
từng nghe bao giờ, TBT Lê Duẩn dù rất buồn vẫn không tỏ ý bực dọc mà vẫn bình
tĩnh, đĩnh đạc cùng chúng tôi trao đổi, thảo luận trong không khí cởi mở, thân
thiện.
Sau
đó một thời gian ngắn có Hội nghị TƯ thứ 6. Vào lúc đó tôi chuẩn bị đi Canada.
Ngay trước ngày lên đường, tôi được Thủ Tướng Phạm Văn Đồng mời cơm và căn
dặn mấy điều nhờ tôi nhắn nhủ với anh chị em trí thức Việt kiều. Thủ tướng cho
biết: những ý kiến các anh góp vừa qua ở Đồ Sơn rất tốt, kỳ này chúng ta sẽ
chuyển hướng mạnh. Về sau tôi được biết Hội nghị TƯ 6 đã có nghị quyết lịch sử,
với nhiều thay đổi mạnh mẽ trong nhận thức và chủ trương. Bỏ ngăn sông cấm chợ,
nhân dân được tự do làm ăn hơn, lợi ích vật chất được coi trọng hơn, không còn
xây dựng các điển hình tiên tiến theo kiểu hợp tác xã Vũ Thắng, còn chuyện thi
đua thì cũng lắng xuống vài năm rồi lại được dựng lại do sự trỗi dậy của tư
tưởng thành tích, gây biết bao tiêu cực, hệ lụy.
Theo
tôi tư duy đổi mới đã thật sự hình thành từ Hội nghị TƯ 6, tuy chưa quyết liệt
và còn phải vất vả mấy năm nữa mới trở thành đường lối đổi mới chi phối toàn bộ
hoạt động của Đảng mà nhờ đó chúng ta đã vượt qua được khủng hoảng gay gắt
những năm 80.
Kể
lại câu chuyện trên tôi muốn nói rằng ngay khi khó khăn nhất, nếu lãnh đạo chịu
khó lắng nghe những tiếng nói tâm huyết ngược với lời ca tụng thông thường thì
không những lấy lại được niềm tin mà còn tìm ra được lối thoát. Còn như cứ
thích nghe những lời tán tụng đường mật thì đó chính là con đường dẫn tới hủy
hoại niềm tin, mà mất niềm tin thì mất hết, đúng như Nguyên Chủ tịch Nguyễn
Minh Triết đã cảnh báo.
Điều
làm tôi lo lắng là thái độ thật sự cầu thị của các lãnh đạo ngày nào
dường như ngày càng ít thấy trong bộ máy quyền lực. Đã có biết bao ý kiến, đề
nghị tâm huyết của trí thức am hiểu đã bị bỏ qua mà cái giá phải trả ngày càng
lộ rõ.
Trong
khi đó tệ nạn tiêu cực, tham nhũng đã diễn biến đúng như dự báo, nghĩa là từ
cấp thấp nhất đã leo dần lên nhiều cấp và lan ra toàn xã hội. Đến mức mà khi kỷ
niệm ngày sinh thứ 90, Cố vấn Phạm Văn Đồng đã phải thốt ra: căn nhà của chúng
ta quá nhiều rác rưởi dơ bẩn, phải quét sạch đi thì sự nghiệp cách mạng mới có
thể thành công.
Đã
qua hơn một phần ba thế kỷ từ ngày thống nhất đất nước mà trước mắt vẫn còn đó
các vấn đề hệ trọng sống còn, với những khó khăn, thách thức có phần, có mặt
phức tạp gay gắt hơn.
Nhưng
cũng thật kỳ diệu: ngày nay trong giới trí thức và các tầng lớp nhân dân, những
tấm lòng yêu nước, yêu dân, những ý kiến xác đáng, những việc làm đẹp đẽ vì Tổ
Quốc thân yêu ngày càng nhiều và dễ thấy, miễn là chịu nhìn, chịu thấy,
chịu lắng nghe. Đó là niềm tin và hy vọng của chúng ta.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét